Halil Menteşe (1874-1948)

1874 yılında Milas’ta dünyaya gelmiştir. İlk ve orta öğrenimini İzmir’de tamamladıktan sonra, İstanbul’da Halkalı Ziraat Mektebi’ne girmiştir. Henüz bu okulu bitirmeden Hukuk Mektebine geçmiştir. İkinci sınıfta okurken ülkedeki istibdat yönetimi yüzünden huzursuz olmuş Paris’e giderek, hukuk öğrenimini burada sürdürmüştür. Siyasal felsefeye merak salmış, Rousseau ve Spencer üzerinde çalışmıştır. Fransız fikir ve müesseselerine hayran olduğu da söylenmektedir. 1908 İhtilali’nden sonra her üç Meclis’te de Menteşe Mebusluğu yapmıştır. 1909’ da İttihat ve Terakki Fırkası’nın meclis grup başkanı olmuştur. 1912’de yeniden mebus seçilmiş ve seçimin hemen ardından Meclis-i Mebusan Reisliği görevine getirilmiştir.

           Halil Bey, bütün Meşrutiyet devrinde Nazır olmadığı zamanlar Mebusluğu muhafaza eden ender devlet adamlarımızdandır. Detaylı olarak baktığımızda; İbrahim Hakkı Paşa hükümetinde Dahiliye Nazırlığı, 1912 seçimlerinden sonra Meclis-i Mebusan Reisliği yapmıştır. 23 Ocak 1913 Babıali baskını ile başlayan ve Ekim 1918 tarihinde Talat Paşa’nın istifası ile biten, İttihat ve Terakki’nin ikinci iktidar döneminde sırasıyla; Şura-yı Devlet Reisliği, İkinci kez Meclis Başkanlığı, Hariciye Nazırlığı, Talat Paşa Hükümeti zamanında tekrar         Şura-yı Devlet Reisliği ve vekâleten Adliye Nazırlığı ve de Ahmed Nesimi Bey’e vekaleten de birçok kez Hariciye Nazırlığı yapmıştır.

           Osmanlı Devleti’nin Almanya’nın yanında Birinci Dünya Savaşı’na girmesinde etkin bir rol oynamıştır. Özellikle I. Cihan Harbinde önemli İttihatçılardan olduğu için yoğun bir dönem geçirmiştir. I. Cihan Harbinin en önemli cephelerinden olan Çanakkale Cephesi’ndeki muharebelerin zaferle sonuçlanmasından sonra ileri gelen İttihatçıların devlet kademelerinde yükseldiği görülmüştür. Bu bağlamda, Halil Bey (Menteşe) 1915’in Ekim’inde Hariciye Nezareti’ne, Musa Kazım Efendi Mayıs 1916’da Şeyhülislamlığa ve Talat Bey vezaret rütbesi ile Şubat 1917’de Sadrazamlığa getirilmiştir. (Osmanlı Tarihinde ilk ve son kez memurluktan, Nazırlığa sonrada Sadrazamlığa getirilen kişidir.)

           Bu sebeple Mondros Mütarekesi sonrası tutuklanarak 1919’da Malta Adasına sürgüne gönderilmiştir. Anadolu’da başlayan Milli Mücadele hareketinin başarıyla devam etmesi ve T.B.B.M. Hükümeti ve İngiltere arasında 1921 yılında ki anlaşmaya nazaran serbest bırakılmıştır. 1922’de Türkiye’ye dönen Halil Bey, 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasında görev almıştır. 1926’da Mustafa Kemal Paşa’ya karşı düzenlenen suikast girişimi ile ilgili olarak İstiklal Mahkemesi’nce yargılanan Halil Bey, suçsuz bulunarak beraat etmiştir.

           Halil Bey, uzun süre siyasetten uzak kaldıktan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin IV. dönemi için 24 Nisan 1931 günü yapılan seçimlerde İzmir Bağımsız Milletvekili olarak seçilmiştir. İkinci Meşrutiyette on yıl (1908-1918) Menteşe Milletvekilliği yapmış olan Halil Bey’in Cumhuriyet dönemindeki İzmir milletvekilliği de 15 yıl sürmüştür. (1931-1946) Siyasi hayatı sonrasında sakin bir hayat yaşayan Halil Bey, ilerleyen yaşına rağmen ülke sorunlarını dikkatle izlemiş ve bu doğrultu da Cumhuriyet gazetesinde yazılar yazmıştır. Halil Menteşe, 1 Nisan 1948 Perşembe günü Milas’ta 74 yaşında hayata veda etmiş ve orada toprağa verilmiştir.

Kaynakça

Ahmad, Feroz, İttihat ve Terakki (1908-1914), Sander Yayınları, İstanbul, 1971, s. 262.

Arar, İsmail, Halil Menteşe’nin Anıları, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1986.

Gövsa, İbrahim Alaeddin, Türk Meşhurları, “Halil Menteşe”, 1945, s. 253.

Güneş, İhsan, Türk Parlamento Tarihi I. ve II. Meşrutiyet, II. Cilt, T.B.B.M. Vakfı Yayınları, Eskişehir, 1997.

Yapıtlarıyla ve Yaşamlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, cilt II, YKY Yayınları, İstanbul, 2008, s. 203-204.