Çanakkale Bitti (!)

Barış Borlat

Çanakkale muharebelerine yönelik yapılan çalışmalara dair yaygın kanılardan birisi de “Çanakkale’de çalışılacak ne kaldı ki”, “Çanakkale’de her şey çalışıldı ki”, “Çanakkale bitti” peki aslında bu söylemlerin altında ne olabilir? Gerçekten Çanakkale muharebeleri ve muharebe sahasına dair her çalışmanın yapılmış olması mı? Yoksa bilinçaltındaki farklı saikler mi? İsterseniz hep birlikte bakalım, Çanakkale bitti mi?

Çanakkale muharebelerine yönelik tarih yazıcılığı 1916 yılında başladı. O günden başlayarak günümüze kadar birçok çalışma kaleme alındı ve halen de alınmakta. Doğaldır ki incelenen konunun bir askerî tarih yazımı olması kaynak olarak bizi askerî arşive zorunlu kılmaktadır. Ancak askerî arşivin son dönemki devir işlemlerinden önceki döneminde belge temini ve çalışması oldukça yorucu bir süreci gündeme getirmekteydi. Diğer yandan Birinci Dünya Harbi kataloğu ince tasnif değildi ve istenilen belgelerden ne çıkacağı bazen tamamen şans idi. Örneğin “Muhtelif hastanelerin sıhhi istatistik cetvelleri” özetli belgeden -bugün de bu haliyle açıktır- ya da “Hastanelere ait aylık istatistikler” özetli belgeden bilgi bulmak ya da bu tip bir tasnif içinde çalışma yapmak, samanlıkta iğne aramak ile eşdeğer olsa gerek. Özetle Çanakkale muharebelerine dair birincil belgelerin olduğu arşivden belge temini son dönemde rahatladı ancak tasnif hâlâ istenilenden çok uzak. Tüm bunlara rağmen Çanakkale muharebelerine ait 1 milyondan fazla evrak var ve bunların çok önemli bir kısmının tasnif ve dijital hali yok. Bu haliyle Çanakkale bitti.

Çanakkale Cephesi’nde kara muharebeleri boyunca birçok alt muharebe yaşandı. Kanlısırt, Conkbayırı, I. Anafarta, Kayacıkağılı vd. Bu muharebelere dair çalışmalar son dönemlerde yapılmaya başlandı. Bir öğrencimiz ile Zığındere muharebelerini yüksek lisans tezi yapıyoruz. Elimizde bulunan askerî arşiv belgesi 2.000’den fazla. Sadece bir yüksek lisans tezi için ilk defa okunacak arşiv belgesi. Birçok muharebeye dair ise henüz hiçbir çalışma yapılmadı. Ama Çanakkale bitti.

Muharebe sahasına yönelik gerek arşivde ve gerekse sahada yapmış olduğumuz çalışmalar ile sadece 2022 yılı içinde 10 tane yeni şehitlik alanı tespit ettik. İlk defa. Bugüne kadar bilmediğimiz. Ve daha da önemlisi Şevki Paşa haritasında olmayan. Diğer bir yanıyla, çalışmalar bize gösterdi ki çok daha fazla şehitlik alanımız tespit edilmeyi beklemektedir. Ama Çanakkale bitti.

Çanakkale Cephesi’nde 60’dan fazla alay görev yaptı. Bunların birçoğuna dair bugüne kadar nerede ise hiçbir bilgimiz yok. Son dönemde bu alaylara dair çalışmalar yapılmaya başlandı. Hatta her 18 Mart günü hepsini şehit ettiğimiz 57. Alay ilk defa bilimsel bir çalışma ile tez olarak hazırlanmakta. Bu haliyle 50’den fazla alay ise hâlâ çalışılmayı beklemekte. Ama Çanakkale bitti.

Bir bölümü Çanakkale muharebeleri devam ederken, bir bölümü ise Çanakkale muharebeleri bittikten hemen sonra Gelibolu Yarımadası’na Türk birliklerince ilk anıtlar inşa edilmiştir. Bugün onlardan geriye sadece fotoğrafları kalmıştır. Başka bir ifade ile Çanakkale muharebelerini yapanlar, zaferi kendi elleri ile inşa ettikleri anıtlarda ölümsüzleştirmişlerdir. Peki bu anıtların tarihsel süreci. Maalesef elimizde çok sınırlı bilgi kırıntıları haricinde hiçbir şey yoktur. Ama Çanakkale bitti.

“Çanakkale Cephesi’nde 253.000 şehit verdik”, retoriği ve hatalı bilgisi hâlâ önümüzde durmaktadır. Peki kaç şehit verdik? Bunun tam ve doğru sayısı yok. Millî Savunma Bakanlığının listesinin eksik olduğu apaçık ortada. Ancak tüm zayiat cetvelleri incelenmeden bunu bulmak mümkün değil. Hatta bu bilgiyi doğrulamak için hastane defterlerini de kontrol etmek gerekli. Ancak günümüze kadar hiçbir hastane defteri incelenmediği gibi zayiat cetvelleri de tamamlanmamıştır. Ama Çanakkale bitti.

Muharebe sahasında gezerken birçok kale, tabya, batarya gibi savunma yapılarına şahit olursunuz. Bu gördüğünüz tarihsel mirası merak edip öğrenmek isterseniz bunun mümkün olmadığını görürsünüz. Düşünebiliyor musunuz devasa yapılar var. Çimenlik Kalesi, Kilitbahir Kalesi vd. Ne zaman yapıldı, nasıl yapıldı, süreç nasıl işledi… bir iki bilgi kırıntısı haricinde tarihsel verisine dair hiçbir şey yok ortada. Ama Çanakkale bitti.

Çanakkale Merkez Hastanesi, tüm ihtişamı ve yaşanmışlıkları ile her şeye rağmen hâlâ ayakta. Merak edip tarihsel bilgisi için biraz araştırma yaptığınızda sizi yine bir hayal kırıklığı beklemektedir. Oysa Çanakkale muharebeleri esnasında en önemli noktalardan birisi. Ve daha da önemlisi bu hastaneye ait onlarca arşiv belgesi var. Ancak çalışılmayı beklemekte. Ama Çanakkale bitti.

Bu örneklerden onlarcasını sıralayabilirim. Ancak çok yormaya gerek yok. Özetle;

Kale ve tabyaların, birliklerin, hastanelerin, komuta kademesinin, tarihsel yapıların, tarihsel izlerin, muharebelerin….tarihsel sürecini bilmediğimiz, şehitlerimizin tam sayısını tespit edemediğimiz, şehitlik alanlarının tamamını bulamadığımız, arşivinin tasnifi yapılmamış, yüz binlerce belgesi henüz hiç okunmamış bir muharebe süreci sadece sizin zihninizde bitebilir. “Çanakkale bitti” demek bilgisizlikten ise anlaşılabilir. Ancak tüm bunların bilerek söylenmesi sadece süreci önemsizleştirme yaklaşımı olabilir. Ki bunun da kimseye faydası olmadığı açıktır. Bu nedenle bazen gölge etmemek kâfidir. Çanakkale muharebeleri ve muharebe sahası çalışmaları yıllarca sürebilecek bir bilgi ve belge bütünü ile önümüzde durmaktadır.